Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Νικόλαος Δημητράτος, Αναπληρωτής Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ (Επιβλέπων)
Χρίστος Χ. Μυλωνόπουλος, Ομότιμος Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ (Μέλος της Τριμελούς
Συμβουλευτικής Επιτροπής)
Μαρία Π. Κρανιδιώτη, Αφυπ. Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ (Μέλος της Τριμελούς
Συμβουλευτικής Επιτροπής)
Γεώργιος Τριανταφύλλου, Αναπληρωτής Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
Ιωάννης Ανδρουλάκης, Επίκουρος Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
Γεώργιος Γιαννούλης, Επίκουρος Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
Βασίλειος Πετρόπουλος, Επίκουρος Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Αντικείμενο της παρούσας μελέτης αποτελεί η επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων κατά την απονομή της ποινικής δικαιοσύνης, σε όλα της τα στάδια, από τη συλλογή αποδεικτικού υλικού προς το σκοπό της ανακάλυψης και εξιχνίασης ενός αδικήματος, μέχρι την επιβολή και επιμέτρηση ποινής. Παρότι το Δίκαιο των Προσωπικών Δεδομένων συγκεντρώνει το έντονο ενδιαφέρον της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας τα τελευταία χρόνια, ειδικά ενόψει της ψήφισης του Γενικού Κανονισμού Προστασίας Δεδομένων (ΓΚΠΔ), ο επιμέρους τομέας της επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων για τους σκοπούς της απονομής της ποινικής δικαιοσύνης παραμένει μια πιο «παραμελημένη» πτυχή του, τόσο από νομοθετικής πλευράς, καθώς πολύ πρόσφατα ρυθμίστηκε διεξοδικά σε ενωσιακό επίπεδο, όσο και από πλευράς επιστημονικής μελέτης και έρευνας, λόγω της πολυπλοκότητας του, των συνεχών αλλαγών που υφίσταται και του ακραία τεχνικού, αποσπασματικού χαρακτήρα του, όπως παρατηρούν οι De Hert και Sajfert στο άρθρο τους «Police, privacy and data protection from a comparative legal perspective». Παρότι το θέμα αυτό προσφέρει πολλά και ετερόκλητα ζητήματα προς ανάλυση και το σχετικό υλικό είναι πλούσιο, είναι ταυτόχρονα κατακερματισμένο, ελλείπει δηλαδή στην εγχώρια βιβλιογραφία μια συγκεντρωτική, συστηματική και πλήρης προσέγγιση της επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων για τους σκοπούς του ποινικού δικαίου. Ως εκ τούτου, κρίθηκε σκόπιμη η κατά το δυνατόν ολόπλευρη και συνολική παρουσίαση και ανάλυση του ζητήματος, μέσω της διεξοδικής μελέτης της νομοθεσίας και νομολογίας και της σχετικής ελληνικής και αλλοδαπής βιβλιογραφίας. Σκοπός της διατριβής είναι η εξέταση των θετικών σημείων, των ατελειών και των αντιφάσεων του πρόσφατου νομοθετικού πλαισίου προστασίας των προσωπικών δεδομένων που χρησιμοποιούνται κατά την πρόληψη, διερεύνηση, εξιχνίαση, δίωξη και τιμώρηση του εγκλήματος και την επιβολή ποινικών κυρώσεων, η ανάδειξη τεχνικών, νομικών και ηθικών προβλημάτων που αναφύονται από την επεξεργασία των δεδομένων αυτών από τις διωκτικές και δικαστικές αρχές και η εξαγωγή συμπερασμάτων, ανά θεματική ενότητα και συνολικά. Σημειώνεται ότι η θεματική της ποινικής προστασίας των προσωπικών δεδομένων δεν εμπίπτει στο πεδίο της μελέτης.
Το πρώτο κεφάλαιο της μελέτης πραγματεύεται την αναλυτική παρουσίαση και την κριτική επισκόπηση του ισχύοντος ευρωπαϊκού και ελληνικού νομικού πλαισίου προστασίας των προσωπικών δεδομένων κατά την απονομή ποινικής δικαιοσύνης, όπως αυτό διαμορφώθηκε μετά την ψήφιση του ΓΚΠΔ και της Οδηγίας 2016/680 για την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων από τις αρμόδιες για την επιβολή του νόμου αρχές. Η πρώτη και εκτενέστερη ενότητα του πρώτου κεφαλαίου αφορά το ευρωπαϊκό και ενωσιακό δίκαιο, το οποίο παρουσιάζεται διεξοδικά με λεπτομερή σχολιασμό και εν συγκρίσει με το προγενέστερο νομικό καθεστώς. Παράλληλα, αναλύεται εν συντομία το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ, στο οποίο εντάσσεται το δικαίωμα του ατόμου στην προστασία των προσωπικών του δεδομένων, με συνοπτική επισκόπηση των σπουδαιότερων αποφάσεων του ΕΔΔΑ επί του θέματος. Εν συνεχεία, στη δεύτερη ενότητα του πρώτου κεφαλαίου, παρουσιάζεται το ισχύον ελληνικό νομικό πλαίσιο περί επεξεργασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, ως αυτό ισχύει μετά την ψήφιση του ν. 4624/2019 και την τροποποίησή του με τον ν. 5002/2022, καθώς και ορισμένα ειδικότερα ζητήματα προσωπικών δεδομένων, κυρίως ηθικής φύσης, που αναφύονται κατά τα στάδια την ποινικής διαδικασίας, όπως η πρόσβαση στα στοιχεία της δικογραφίας, η δημοσιοποίηση ποινικών αποφάσεων και πληροφοριών που αφορούν ποινικές διώξεις και καταδίκες και η ευρεία δημοσιότητα των ποινικών δικών που συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης.
Στο δεύτερο κεφάλαιο, η μελέτη εστιάζει στην επεξεργασία και διακίνηση προσωπικών δεδομένων για τους σκοπούς της αντιμετώπισης του εγκλήματος από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις επιμέρους υπηρεσίες της, και παρατίθεται αναλυτικά το σχετικό νομικό καθεστώς μετά την εισαγωγή του Κανονισμού 2018/1725 καθώς και οι δίοδοι συλλογής και ανταλλαγής προσωπικών δεδομένων μεταξύ των διωκτικών αρχών των κρατών-μελών. Ειδικότερα, γίνεται μια αναλυτική παρουσίαση των πλειόνων βάσεων επιχειρησιακών δεδομένων και ηλεκτρονικών συστημάτων ανταλλαγής πληροφοριών, τα οποία σχηματίζουν έναν ιδιαίτερα πολύπλοκο ιστό, με πολλαπλά νομικά πλαίσια που συνεφαρμόζονται, με σκοπό να καταδειχθεί ο περίπλοκος και κατακερματισμένος χαρακτήρας τους και τα προβλήματα που προξενεί. Ακόμη, γίνεται αναφορά στην τάση διεύρυνσης και διασύνδεσης των συστημάτων αυτών, η οποία θα οδηγήσει σε ένα είδος κοινοκτημοσύνης των δεδομένων από πλείονες υπηρεσίες, οι οποίες έχουν συσταθεί για διαφορετικούς σκοπούς.
Το τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο της μελέτης εστιάζει σε τρεις ειδικότερες κατηγορίες προσωπικών δεδομένων, οι οποίες υφίστανται εντατική επεξεργασία από τις αστυνομικές αρχές στο πλαίσιο πάταξης του εγκλήματος: τα βιομετρικά δεδομένα, τα ταξιδιωτικά δεδομένα και τα τηλεπικοινωνιακά δεδομένα. Πρόκειται για τρεις κατηγορίες δεδομένων που συνδέονται στενότατα με τα φυσικά πρόσωπα και παράγονται μαζικά στο πλαίσιο της καθημερινής ζωής του συνόλου των ευρωπαίων πολιτών, η συλλογή των οποίων εγείρει ιδιαίτερα νομικά και ηθικά ζητήματα περί επιτήρησης του ατόμου σε αξιολογικά ουδέτερες, καθημερινές δραστηριότητες, καθώς μετέπειτα οι πληροφορίες αυτές ενδέχεται να χρησιμοποιηθούν για σκοπούς ποινικής έρευνας ή για την κατάρτιση προφίλ. Τα ζητήματα αυτά προσεγγίζονται μέσω της υπάρχουσας νομοθεσίας και της πλούσιας νομολογίας του ΔΕΕ, καθώς και με παραδείγματα από τρίτες έννομες τάξεις. Τέλος, επιχειρείται η εξαγωγή συμπερασμάτων και σκέψεων για το μέλλον της μαζικής επιτήρησης πολιτών στην καθημερινή ζωή με σκοπό όχι απλώς την εξιχνίαση και αντιμετώπιση, αλλά την πρόγνωση του εγκλήματος, μέσω της κατάρτισης εγκληματολογικών προφίλ και εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης.
Εν κατακλείδι, θα παρατεθούν τα εξαχθέντα συμπεράσματα του συνόλου της μελέτης, καθώς και προτάσεις για το μέλλον της επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων από τις αρχές επιβολής του ποινικού νόμου.
Σημειώνεται, τέλος, ότι για την εκπόνηση της διατριβής ελήφθησαν υπόψη τα ευρωπαϊκά νομικά κείμενα και η νομολογία των ευρωπαϊκών δικαστηρίων ΕΔΔΑ και ΔΕΕ που είχαν εκδοθεί έως τις 31.7.2022, ενώ αναφορικά με το ελληνικό νομικό πλαίσιο, μελετήθηκε η έως τις 31.12.2022 υφιστάμενη νομοθεσία.
Λέξεις-κλειδιά:
Προσωπικά δεδομένα, επεξεργασία προσωπικών δεδομένων από τις αρχές επιβολής του νόμου, επεξεργασία προσωπικών δεδομένων για την πρόληψη εξιχνίαση και δίωξη του εγκλήματος, επεξεργασία προσωπικών δεδομένων κατά την ποινική διαδικασία, βάσεις δεδομένων, βιομετρικά δεδομένα, δακτυλικά αποτυπώματα, γενετικά αποτυπώματα, γενετικά προφίλ, αρχεία γενετικών τύπων, αναζήτηση συγγενικών δεσμών, ανταλλαγές προσωπικών δεδομένων, ευρωπαϊκά συστήματα πληροφοριών, κατάρτιση προφίλ, δημοσιότητα ποινικής δίκης, ταξιδιωτικά δεδομένα, τηλεπικοινωνιακά δεδομένα, δεδομένα κίνησης-θέσης, προγνωστική αστυνόμευση, αλγοριθμικά μοντέλα εκτίμησης επικινδυνότητας, μαζική επιτήρηση, διαλειτουργικότητα, ν. 4624/2019, ν. 5002/2022, Οδηγία 2016/680, Αστυνομική Οδηγία, Κανονισμός 2016/679, ΓΚΠΔ, Κανονισμός 2018/1725
